TARİHLE İLGİLİ KAVRAM, TERİM VE SÖZLÜKLER ( H,I,İ)

HAHAMBAŞI : Bir ülkedeki Yahudi topluluğunun dini başkadır.

HAK : Hukuk tarafından tanınan ve korunmasını isteme hususunda ferdin yetkili sayıldığı menfaattir.

HAKİM VE SAVCI GÜVENCESİ : Hakim ve savcıların her türlü maddi ve manevi baskıdan uzak olarak yargılama görevini yerine getirmelerini sağlamaktır. Buna göre hakim ve savcılar görevlerinden alınamazlar, kendileri istemedikçe 65 yaşından önce emekli edilemezler, aylık ödenek ve diğer özlük haklarından yoksun bırakılamazlar.

HAKİMİYET-İ MİLLİYE : Ankara’da 10 Ocak 1920 yılında yayınlanmaya başlayan gazetedir. Milli Mücadele sürecinde, Milli Mücadele’nin amacı ve gerekçesi bizzat ******’ün kendisi tarafından bu gazetedeki yazılarla iç ve dış kamuoyuna duyurulmuştur.

HAKİMLER VE SAVCILAR YÜKSEK KURULU (H.S.Y.K.) : Hakim ve Savcıların tayin, terfi ve atamalarıyla ilgilenen bağımsız bir kurumdur.

HAL : Padişahın tahttan indirilmesi.

HALASKAR GRUBU (HALASKAR ZABİTAN GRUBU) : 1912’de ittihat ve Terakki Hükümetlerine karşı kurulmuş olan gizli örgütün adıdır.

HALEF : Birinin ardından gelip, onun yerine geçen kimse.

HALİFE : Hz.Muhammedin ölümünden sonra var olan, devletin başına geçen ve devleti yöneten siyasi liderlere verilen isim.

HALK OYLAMASI (REFERANDUM) : Devletin geleceği açısından önemli görülen bazı konular hakkında yapılacak uygulamaların kararının halk tarafından verilmesini sağlamak amacıyla yapılan halk oylamasıdır. (Örnek: 1982 Anayasasının halk oylamasıyla kabul edilmesi.)

HALKÇILIK : Kişilerin dil,din,ırk ve cinsiyet farkı gözetilmeksizin kanunlar önünde eşit olması ve devletin halk için varolmasıdır. Kısacası “halkın, halk tarafından halk için” idaresidir.

HANEDAN : Monarşiyle yönetilen devletlerde devlet yöneticisi çıkarma ayrıcalığına sahip olan soylu aile.

HARBİYE NEZARETİ : Osmanlı Devletinde Savunma Bakanlığına verilen addır.

HARİCİLİK : Hz.Ali ile Muaviye arasında yapılan sıffin savaşından sonra Halifenin belirlenmesinin Hakeme bırakılması sonucunda ortaya çıkan inanç mezheplerinden biridir. Hz.Ali ordusundaki bazı kimseler onu terkedip ordusundan ayrılmışlar ve Hz.Ali’ye isyan etmişlerdir. İşte bu sebeple isyan edenler karşı gelenler anlamına bunlara Hariciyye denmiştir. Bunlar daha sonra islam devletinin ileri gelenlerine suikast girişimlerinde bulunmuşlar ve Hz.Ali’yi şehit etmişlerdir.

HARİCİYE NEZARETİ : Osmanlı Devlet teşkilatında Dış İşleri Bakanlığına verilen addır.

HATTI HÜMAYUN : Osmanlı Padişahlarının bizzat kaleme aldıkları veya imzaladıkları belge veya emirlere verilen isimdir. (Örnek: Gülhane Hattı Hümayunu)

HAVA SAHASI : Bir devletin yalnız kendisinin kullanma hakkı olduğu,başka devletlerin ancak ilgili devletten izin alarak yararlanabileceği gökyüzü parçası.

HAVASS : Seçkinler tabakası, Okumuşlar, subaylar, mülkiye ve ve ilmiye sınıflarına mensup olanlar, taşrada ise toprağın tasarruf hakkını ellerinde bulunduran ayan ve eşraf zümresi.

HEYET-İ TEMSİLİYE (TEMSİLCİLER KURULU) : Erzurum ve Sivas Kongrelerinde alınan kararların uygulanması için oluşturulan kuruldur. ******’ün başkanlığının yaptığı bu kurul T.B.M.M.’nin açılmasına kadar çok önemli görevler üstlenmiştir.

HEYET-İ VEKİLE (İCRA VEKİLLERİ HEYETİ) : Bakanlar Kurulu

HINÇAK : Çan sesi anlamına gelen cemiyet 1887’de Ermeniler tarafından İsviçre’de kurulmuş, merkezi sonradan Londra’ya taşınmıştır. İstanbul’da da şubesi olan cemiyetin amacı; Doğu Anadolu’yu ele geçirerek, burasını Rus ve İran Ermeni bölgeleriyle de birleştirip, bağımsız bir Ermeni devleti kurmaktır.

HIYANET-İ VATANİYE KANUNU : Milli Mücadele döneminde asker kaçaklarını, bozguncuları, isyancıları, casusları ve Milli Mücadele aleyhtarı faaliyetler içinde bulunanları cezalandırmak amacıyla 29 Nisan 1920 tarihinde T.B.M.M.’de kabul edilmiş olan kanundur.

HİCRİ TAKVİM : Başlangıç olarak Hicret’i (622) kabul eden ay yılına göre düzenlenmiş olan takvimdir. Osmanlı devleti döneminde ihtiyaçları karşılamadığından, mali işlerde Rumi Takvim’e geçilmiştir.

HİLAFET ORDUSU (KUVAYİ İNZİBATİYE) : Kuvayi Milliye birliklerini etkisiz hale getirmek amacıyla 18 Nisan 1920 tarihinde İngilizlerin de silah yardımıyla, İstanbul Hükümeti tarafından oluşturulan birliklerdir.

HİLAL-I AHMER : Osmanlı Devletinde “Kızılay” kurumuna verilen isim.

HUKUK : Toplumu düzenleyen ve devletin yaptırım gücünü belirleyen yasaların bütünü.

HUKUK DEVLETİ : Devletin işleyişinde fert ve devlet ile fertler arası ilişkilerde tamamen hukuk kurallarının egemen olduğu hiç kimsenin hukuk dışı davranma ayrıcalığı olmadığı, herkesin hukuk kuralları önünde eşit olduğu ve her türlü anlaşmazlıkların hukuk çerçevesi içinde çözümlendiği devlet biçimidir.

HÜKÜMET (BAKANLAR KURULU - KABİNE) : Yürütme kuvvetini kullanan yani yasal çerçeveler içinde devlet çarkını işleten kurumun adıdır. Genel Seçimlerde en yüksek oyu alan Siyasi Parti Liderine Cumhurbaşkanı’nın hükümeti kurma görevini vermesiyle kuruluş süreci başlar. Parti Lideri (Başbakan) hükümet üyelerini (Bakanları) saptadıktan, sonra hükümet listesini Cumhurbaşkanı’na sunar. Cumhurbaşkanı’nın onayından sonra hükümet kurulur. T.B.M.M.’ne sunulan hükümet listesi yapılan oylama ile güvenoyu alırsa görevine devam eder.

HÜRRİYET VE İTİLAF FIRKASI : Meşrutiyet döneminde ittihat ve Terakki Partisine karşı kurulan Saltanat ve Hilafeti destekleyen partidir. Milli Mücadeleye karşı çıkmıştır. Anadolu’da zafer kazanıldıktan sonra ortadan kalkmıştır.

ISLAHAT : Devlet ve toplum düzeninde aksayan kurumların aksaklık nedenlerinin belirlenerek yapılan kısmi yenileşme hareketi (Örnek:Yeni Çeri Ocağı yanısıra Nizam-ı Cedit Ordusunun kurulması)

İCRA : BAKINIZ YÜRÜTME

İÇTİHAT : Kanunların tam olarak açıklamadığı veya açıklamada yetersiz kaldığı konularda DANIŞTAY veya YARGITAY gibi üst hukuk kurumlarının o konuda kesin bir görüş belirtmesi ve hüküm vermesidir. Bu hüküm daha sonra tüm devlet kurumları ve fertler için kanun gücünde bağlayıcılığı vardır. (Örnek: Yasal olarak kira arttırımı ancak % 20 olabilirken, Yargıtay en yüksek oranı % 65 olarak tespit etmiş ve bunu bir içtihat olarak yayınlamıştır.)

İDADİ : Osmanlı Devleti döneminde liselere verilen isim.

İDARİ YARGI : Fertlerle devlet veya devlet kurumlarının kendi aralarındaki hukuki sorunları çözmek amacıyla yapılandırılmış olan hukuk sistemi.

İDEOLOJİ : Belli bir konuda aynı doğrultudan genellikle düşünürler tarafından ortaya atılan düşüncelerin oluşturduğu sistem. (Örnek Komünizm İdeolojisi, Faşizm İdeolojisi)

İHTİDA : Başka bir dinden, İslam dinine girmek.

İHTİLAL : Bir devletin siyasi, sosyal ve ekonomik yapısını veya yönetim düzenini değiştirmek amacıyla mevcut hukuk kurallarına ve kanunlara uymaksızın, cebir ve kuvvet kullanarak yapılan geniş halk hareketi (Örnek: Fransız ihtilali)

İLHAK : Bir yeri, bir ülke parçasını zor kullanarak kendi ülke topraklarına katmak. (Örnek: Hitler’in 1937’de Avusturya’yı Almanya’ya ilhak etmesi)

İLTİZAM : Osmanlı toprak ve vergi sisteminin bozulmaya başlamasıyla birlikte vergi toplamada bazı sorunlar ortaya çıkmaya başladı. Bunun üzerine devleti bir bölgenin vergi toplama işini peşin para ile bazı şahışlara vermeye başladı. Bu sisteme verilen isim “İltizamdır” iltizamı alan kişilere ise “Müllezim” adı verilir.

İMALAT-I HARBİYE : Osmanlı Devletinin son döneminde ordu ihtiyacını karşılayacak malzeme ve araç gereç üretim ve onarımı yapmak amacıyla kurulmuş olan atelye ve fabrikalar.

İNFAZ : Mahkemeler tarafından verilmiş olan bir cezanın uygulamaya geçirilmesidir.

İNGİLİZ MUHİPLERİ CEMİYETİ (İNGİLİZ DOSTLARI DERNEĞİ) : 1919 Yılında İngiltere ile Osmanlı Devleti arasında işbirliğini sağlamak amacıyla kurulmuştur. Hürriyet ve İttilaf Fıkrasının görüşlerini benimseyerek Milli Mücadele’ye karşı çıkmıştır.

İNKILAP : Devlet ve toplum düzninde aksayan kurumların topyekün kaldırılarak ihtiyaca cevap verebilecek yeni kurumların getirilmesi. (Harf İnkılâbı, Ölçü, Ağırlık birimlerinde İnkılâp)

İNKILAPÇILIK : ******çü Düşünce Sistemine dinamizm kazandıran ilkedir. Toplumun ihtiyaçları doğrultusunda çağın, akılın ve bilimin gerekli gördüğü yeniliklerin geçiktirilmeksizin yapılması esasına dayanır.

İNSAN HAKLARI (TEMEL HAK VE ÖZGÜRLÜKLER) : İnsanın insan olarak doğmasıyla elde ettiği haklardır. Bunlar; yaşama hakkı, mülkiyet hakkı, seyahat hakkı, haberleşme hakkı, dilekçe hakkı, eğitim hakkı, kendini geliştirme hakkı, eşitlik hakkı, düşünce özgürlüğü, düşündüğünü ifade hürriyeti v.s. dir.

İRADE : Osmanlı Padişahlarının direktifleriyle yayınlanan ancak sadrazamın imza veya mührünün bulunduğu belge emirlere verilen isimdir. (Örnek: Mustafa Kemal Paşa’nın 3 ncü Ordu Müfettişliği görevinden alındığına dair irade)

İRADE-İ MİLLİYE : 14 Eylül 1919 yılında Sivas’da yayınlanmaya başlayan bir gazetedir. Başından sonuna kadar Milli Mücadele’nin yanında olmuş, vatansever gazetelerden biridir. Haftada iki kez yayınlanan bu gazete, ilk sayısında Milli Mücadele’nin gerekçelerini yayınlamıştır.

İRADE-İ SENİYYE : Bizzat padişahın imzaladığı emir.

İRTİCA : BAKINIZ GERİCİLİK

İRTİDA : İslam dininden ayrılarak başka bir dine girmek.

İSMET PAŞA (İNÖNÜ) : 1884 yılında İzmir’de doğdu. 1903 yılında topçu okulunu, 1906 yılında Harp Akademisini bitirdi. Doğu Cephesinde Suriye ve Filistin’de kolordu komutanlığı yaptı. Milli Mücadelenin hazırlık çalışmalarına katıldıktan sonra Birinci TBMM.’de Edirne Milletvekili oldu. 3 Mayıs 1920’de Genel Kurmay Başkanlığına getirildi. Ardından Batı Cephesi komutanlığına atandı. Bu görev çerçevesinde I nci ve II nci İnönü Zaferlerinde ordu komutanlığı, Kütahya, Eskişehir, Sakarya Meydan Muharebesi ve Büyük Taarruzda cephe komutanlığı yaptı. Zafer sonrası Mudanya Ateşkeş Antlaşması ve Lozan Barış Antlaşmasını imzalayan heyetlerin başkanlığını yürüttü. 6 Mart 1925’te başbakanlığa getirildi ve 1937 yılına kadar bu görevini sürdürdü. ******’ün vefatından sonra 11 Kasım 1938’den 14 Mayıs 1950’ye kadar dört devre Cumhurbaşkanlığı görevini yürüttü. 20 Kasım 1961 - 5 Mart 1965 arası Başbakanlık yaptıktan sonra 25 Aralık 1973 tarihinde vefat etti. Anıtkabire defnedildi.

İSTANBUL MÜDAFA-İ MİLLİYE CEMİYETİ : İstanbul’da kurulan cemiyet iki kolda faaliyetlerini yürütmüştür. MÜSELLAH (Silahlı) grubu Anadolu’nun işgaline silahla karşı koymak düşüncesinde olup, Anadolu’ya silah kaçırır. MÜDAFA-İ MİLLİYE GRUBU ise; yabancı kuvvetler, kuruluşlar, vatan hainleriyle ilgili bilgileri Anadolu’ya duyurmak (Casusluk) görevini üstlenmiştir.

İSTİBDAT : Baskıcı (totaliter) devlet yönetimi. (Örnek:II.Abdülhamit İstibdadı)

İSTİHLAS-I VATAN CEMİYETİ : Kasım 1918 de Manisa’da kurulmuştur. İlk kurulan cemiyetlerden olduğu için, Müdafa-i Hukuk düşüncesinin öncüsü olmuştur. Daha sonra İzmir’de kurulan cemiyetlerle birleşmiştir.

İSTİKLAL MAHKEMELERİ : Milli Mücadele döneminde oluşturulmuş, olağanüstü dönemin, olağanüstü yetkilerle donatılmış mahkemeleridir. Milli Mücadelenin başlangıcında gerek işgal güçlerinin gerekse İstanbul hükümetinin kışkırtmasıyla pek çok isyan çıkartılmıştır. Bu isyanların ele başlarının ve kışkırtıcıların normal mahkemelerde yargılanmaları hem uzun sürmüş hemde caydırıcılığı olmamamıştır. Bunun üzerine T.B.M.M. devlete karşı işlenen suçları yargılayacak özel mahkemelerin kurulmasına karar verecektir. Bu amaçla 29 Nisan 1920 tarihinde Hıyanet-i Vataniye Kanunu ve 11 Eylül 1920 tarihinde “Firariler Hakkında Kanun” ile 14 bölgede İstiklal mahkemeleri kurulmuştur. T.B.M.M. tarafından seçilen üçer üyeden oluşan mahkemeler bölge bölge dolaşarak yargılamalarda bulunmuşlardır. 31 Temmuz 1922 tarihli, “İstiklal Mahkemeleri Kanunu” ile her mahkemeye bir savcı bir de yedek üye verilmesi kararlaştırılmıştır. Bu mahkemelerde yargılamalar halka açık yapılır, İddialar ortaya atılır, Sanıkların savunmaları dinlenir ve karar verilirdi. İdam ve ağır hapis cezalarının onayı TBMM.tarafından yapılırdı. Ceza onaylandıktan sonra derhal infaz edilirdi. Milli Mücadele dönemi boyunca üç sene içinde vatana ihanet, casusluk, bozgunculuk,kışkırtıcılık gibi suçlardan dolayı 1054 idam cezası verildi. 1786 kişi çeşitli hapis cezalarına çarptırıldı. 41768 kişi dayak gibi hafif cezalara çarptırılırken 11748 kişi beraat etti. (Fransız İhtilal Mahkemelerinin sadece 1793 yılı içinde verdiği idam cezası 70.000 dir.) Cumhuriyet ilanından sonra Şeyh Sait İsyanının çıkması üzerine kabul edilen Takrir-i Sükun Kanunu ile Şark İstiklal Mahkemesi ve İstanbul İstiklal Mahkemesi de kurulmuş ve rejime muhalefet edenler yargılanarak cezalandırılmışlardır.

İSTİKRAZ : Borç

İSTİNAF MAHKEMESİ : Bidayet (ilk aşama) mahkemelerinin verdiği kararları tekrar gözden geçiren temyiz mahkemelerine verilen isim.

İŞGAL : Bir yeri, bir ülke parçasını zor kullanarak ele geçirme (Örnek:İzmir’in işgali)

İTİLAF DEVLETLERİ : 1 nci Dünya savaşında İngiltere Fransa ve İtalya’nın oluşturduğu devletler topluluğunun adıdır.

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ (FIRKASI) : II.Abdülhamit’in baskıcı yönetimine karşı savaşım vermek amacıyla kurulan gizli bir örgüt olup, Abdülhamid’in Anayasa’yı yeniden yürürlüğe koymasını sağladı ve 1908 den sonra iş basına geldi. ******’ünde üye olduğu cemiyetin önde gelen üyeleri asker yada asker kökenli kişilerdir. “Ordunun siyasete karışması” konusunda cemiyetin üyeleri ile anlaşmazlığa düşen ******, bu cemiyetten ayrılmıştır. Özgürlükleri sınırlamaya yönelmesi ve ülkeyi I.Dünya Savaşına sokması yüzünden suçlanan cemiyet bu savaşın sonunda dağılmaya başlamış ancak yurtdışına kaçmayan bazı üyeleri değişik partiler kurarak Kurtuluş Savaşı ve Cumhuriyetin ilk yıllarında da faaliyetlerine devam etmiştir.

İZMİR MÜDAFA-İ HUKUK-U OSMANİYE CEMİYETİ : 1 Aralık 1918 tarihinde, İzmir’in işgalden kurtarılması ve Milli davamızı Avrupa’ya duyurmak amacıyla kurulmuştur. Redd-i ilhak cemiyeti ile beraber; işgallere karşı; ayaklanma, toplantı ve protesto eden telgraflar çekmek ve milli direnişi başlatmak görevini üstlenmiştir.