TARİHLE İLGİLİ KAVRAMLAR,TERİMLER VE SÖZLÜK (A-B)

ADLİ YARGI : Toplum içinde fertlerin aralarındaki hukuki sorunları çözmek amacıyla yapılandırılmış olan yargı sistemidir. Medeni yargılama hukuku ve ceza yargılama hukuku olmak üzere ikiye ayrılır.

AĞA : Halka ve yeniçeri ocağına özgü bir unvan olup 19.yy.da daha çok,okuyup yazması olmayan redif subaylarına ve komutanlarına verilmiştir. Halk arasında ise aile büyüklerinin derebeyi kökenli köy ve kasaba ileri gelenlerinin ve liderlerinin kullandıkları bir ünvandı.

AHMET ANZAVUR : İstanbul Hükümeti yanlısı eski bir jandarma subayıdır. Milli Mücadeleye karşı Manyas, Susurluk, Gönen, Adapazarı ve Geyve bölgelerinde ayaklanma çıkarmıştır. Yunanlılarla işbirliği yapan Anzavur 1921 yılındaki bir çarpışmada öldürülmüştür.

AKIM (CEREYAN) : Sanatta, siyasetle, düşünce hayatında ortaya çıkan yeni bir görüş yöntem, hareket, cereyan, tarz. (Örnek: Batıcılık, Osmanlıcılık, Feminizm)

ALAFRANGA : Batı tarzı yaşam tarzında kültür değerlerinde batı tarzını benimsemek ve uygulamak.

ALATURKA : Türk tarzı yaşam tarzında kültür değerlerinde Osmanlı kültürünün değerlerini benimsemek ve uygulamak.

ALAYLI SUBAY : Er olarak göreve başlayıp subaylığa kadar yükselen kişilere verilen isimdir. (Askeri okullardan yetişenlere de “Mektepli” adı verilmekteydi.)

ALİ FUAT PAŞA (CEBESOY) : 1882 yılında İstanbul da doğdu. TBMM.’nin kuruluşunda ilk bayındırlık bakanı olan Mustafa Fazıl Paşa’nın oğludur. 1902 yılında Harp Okulunu 1905 yılında Harp Akademisini bitirdi. Mustafa Kemal Paşa’nın sınıf arkadaşıdır. Süveyş kanalı seferinde tümen komutanı olarak görev yaptı. Kudüs Muharebesinde generalliğe terfi etti. Mustafa Kemal Paşa’nın Samsun’a çıkmasıyla Ankara’daki 20 nci Kolordunun komutanı olarak onun emrine girdi. Sivas kongresinde Batı Cephesi Komutanlığına atandı. 9 Kasım 1920’de TBMM’ni temsilen Moskova Büyükelçiliğine atandı. 2 Nisan 1922’de Meclis ikinci başkanlığına seçildi. Cumhuriyetin ilanından sonra muhalefete geçerek Kazım Karabekir ve Rauf ORBAY ile birlikte Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasını kurdu. Bu partinin kapatılmasından sonra emekliye ayrıldı. 10 Ocak 1968’de İstanbul’da vefat etti.

ALİ KEMAL : Milli Mücadele karşıtı olan gazeteci ve siyaset adamıdır.1919 sürecinde içişleri ve Maarif Nazırlıklarında bulunmuştur. Peyam-ı Sabah Gazetesinin başyazarlığını yaptığı dönemde, her fırsatta Milli Mücadele’ye karşıt yazılar yazmıştır. 1922 yılında tutuklanıp Ankara’ya götürülürken İzmit’te linç edilmiştir.

ALYANS İSRAİLİT : Merkez Paris olarak Yahudilerin kurmuş olduğu Cemiyetin amacı; Osmanlı devleti içinde yaşayan yahudileri sosyal ve ekonomik yönden daha güçlü kılmaktır.

ANADOLU VE RUMELİ MÜDAFAA-İ HUKUK CEMİYETİ : Ülkenin düşmanlar tarafından işgalinden sonra yöresel direniş örgütleri kurulmuştur. Redd-i ilhak ve Müdafaa-i Hukuk adlarıyla kurulan bu direniş örgütleri Sivas Kongresinde bir çatı altında birleşerek bu adı almıştır.

ANAYASA (KANUNUN ESASİ, TEŞKİLAT-I ESASİYE) : Bir devletin yönetim biçimini belirten yasama, yürütme, yargılama güçlerinin nasıl kullanılacağını gösteren, vatandaşların hak , hürriyet ve sorumluluklarını bildiren temel yasa. 1876 ve 1908 Osmanlı Anayasalarına Kanun-u Esasi, 1921 yılında T.B.M.M. tarafından kabul edilen Anayasaya ise Teşkilat-ı Esasiye Kanunu adı verilmiştir.

ANAYASA MAHKEMESİ : Kanunları, kanun hükmünde kararnameleri, TBMM iç tüzüğünü şekil ve esas bakımından, Anayasa değişikliklerini şekil bakımından Anayasaya aykırı olup olmadığını inceleyen ve denetleyen, Cumhurbaşkanını, Başbakan ve Bakanlar Kurulu üyelerini, Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, Danıştay, Askeri Yargıtay, Askeri Yüksek İdare Mahkemesi Başbakan ve üyelerini, Başsavcılarını, Cumhuriyet Başsavcı Vekilini, Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu üyelerini, Sayıştay Başbakan ve üyelerini görevleriyle ilgili işledikleri suçlardan dolayı “Yüce Divan” sıfatıyla yargılayan, Siyasi partilerin Anayasaya veya siyasi Partiler yasasına aykırı hareketlerinden dolayı kapatma yetkisine sahip olan yüksek mahkemedir.

ANLAŞMA : Devletler arası siyasi,ekonomik,kültürel,vb.alanlarda yapılan uzlaşma ve bu uzlaşmanın tespit edildiği belge.

ANTLAŞMA : İki devletin aralarında kararlaştırılan esaslara uygun hareket etmeyi kabul etmeleri.
arasından padişah tarafından atanırdı. Üye sayısı Meclis-i mebusan (Milletvekilleri Meclisi) üye sayısının üçte birinden az olmayan Ayan meclisinin temel görevi mebusan meclisinin onayladığı yasaları incelemekti.

ANTANT : BAKINIZ PAKT

ARİSTOKRASİ : Ekonomik toplumsal ve siyasi gücün soylular sınıfının elinde bulunduğu tarihi yönetim biçimi. (Örnek : Ortaçağ İngilteresinde kralın yanında Lordlar kamarası adı verilen bir meclis bulunur ve bu meclis kralla birlikte devleti yönetirdi. Bu tür yönetim biçimlerine Aristokrasi adı verilir.

ARİSTOKRAT : Bir toplumda seçkin bir yeri olduğu ve soyca diğerlerinden farklı, ayrıcalıklı özellikleri bulunduğu varsayılan kişi. Bu kişiler Lord, kont, dük, vikont, baran, Şovalye gibi ünvanlar alırlar ve bu ünvanlar babadan oğula geçerdi.

ASKERİ NİGEHBAN CEMİYETİ : Askeri gözcü, bekçi anlamına gelen cemiyet, Balkan Savaşından sonra ordudan atılan yaşlı ve alaylı subaylar tarafından kurulmuştur. Padişah yanlısı olan cemiyet, Kuva-i Milliye ve Kurtuluş Savaşı’na karşıdır.

ASKERİ YARGITAY : Çeşitli askeri mahkemelerden verilen kararları son yargı yeri olarak inceleyip karara bağlamak amacıyla kurulmuştur.

ASKERİ YÜKSEK İDARE MAHKEMESİ (A.Y.İ.M) : Asker kişileri ilgilendiren ve askeri hizmete ilişik yönetime ilişkin işlem ve eylemlerden doğan uyuşmazlıklara bakan mahkemedir.

ATATÜTÜRKÇÜ DÜŞÜNCE SİSTEMİ : Türk Milletinin ihtiyaçlarından doğan ve yine Türk Milletinin sorunlarına çözüm önerileri getiren çağdaşlaşmayı temel hedef almış, aklı ve bilimi temel hareket noktası olarak kabul etmiş olan düşünce sistemidir.

ATEŞE : Bir elçiliğe bağlı uzman. Bu askerlik alanında olursa Askeri ateşe veya ateşemiliter adını alır. Bunun dışında Büyük elçilerin emrinde kültür ataşesi, ekonomi ateşesi, basın ateşesi gibi görevliler de bulunur.

AVAM : Sıradan, halk tabakası için kullanılan bir ifade.

AVRUPA BİRLİĞİ : Kültürel, ekonomik ve siyasi alanda tek bir devlet idealine ulaşmak amacıyla oluşturulmuş olan birlik. 25 Mart 1957 tarihli Roma Antlaşması ile gümrük ve ekonomi birliği sağlamaya yönelik A.E.T.’nin (Avrupa Ekonomik Topluluğu) kurulmasıyla ilk adım atıldı. Aralık 1991 imzalanan Maaştrich Antlaşmasıyla tek devlet, tek gümrük, tek para birimi, hedefi doğrultusunda en önemli adım atıldı. Para birimi olarak ECU (European Currency Unit = Avrupa Para Birimi) kabul edildi. Almanya, Belçika, Fransa, Hollanda, İtalya, Lüksemburg, Danimarka, İngiltere, İrlanda, Yunanistan, İspanya, Portekiz, Avusturya, İsveç ve Finlandiya ile birlikte günümüzdeki üye sayısı 15 tir. Ayrıca Türkiye, Estonya, Polanya Çek Cumhuriyeti, Macaristan, Slovakya, Slovenya, Romanya, Bulgaristan ve Kıbrıs Rum kesimi de Avrupa Birliğine üye olmak için görüşmeler yapan ülkelerdir.

AYAKLANMA : Bir çok kimsenin zor ve şiddet kullanarak devlet güçlerine karşı gelmesi, başkaldırma, isyan.

AYAN MECLİSİ : Osmanlı Anayasasına göre kurulu meclislerden biri olup, Senato karşılığındadır. Bu kurulun üyeleri 40 yaşını geçmiş, yüksek görevlerde bulunmuş kimseler

AZINLIK (EKALLİYET) : Bir toplulukta her hangi bir nitelik bakımından ayrı ve ötekilerden sayıca az olanlar. (Örnek : Türkiye)

BABA : BAKINIZ ŞEYH

BABIALİ : Cumhuriyet’e kadar “Osmanlı hükümeti”, “Sadrazamlık makamı” anlamında kullanılmıştır.

BAĞNAZ : Yeniliklere karşı olan tutucu bir yaşam tarzını benimseyen kişilere verilen ad.

BAHRİYE : Bir ülkenin deniz kuvvetlerinin ve kuruluşlarının tümüne verilen genel ad.

BAKAN (NAZIR, VEKİL) : Hükümet (Bakanlar Kurulu) üyelerinden biridir. Devletin yönetiminde iş bölümü çerçevesinde kendi yetkisine bırakılan kurum ve kuruluşların işleyişinden sorumludur. Osmanlı Devletinde “Nazır” , Cumhuriyetin ilk yıllarında “Vekil” kullanılmıştır. (Örnek:Milli Savunma Bakanı, Sağlık Bakanı,Milli Eğitim Bakanı vs.)

BAKANLAR KURULU : BAKINIZ HÜKÜMET

BAŞBAKAN (SADRAZAM) : Yürütme gücünü kullanan hükümetin (Bakanlar Kurulu) başında bulunan kişidir. Osmanlı Devletinde Başbakan’ın karşılığı olarak “Vezir-i Azam” veya “Sadrazam” kullanılmıştır.

BATICILIK : Temeli Islahatlar sürecine kadar uzanan bu akım, devletin ancak batılılaşmak suretiyle kurtulabileceğini ve bunun için de önemli inkılapların yapılması gerektiğini savunmuştur.

BATINİLİK : Şiiliğin bir koludur. Şiilik, Hz.Muhammedin vefatından sonra Hz.Ali ve Ehli Bent (Peygamberin aile çevresi)’i Halifelik için en layık kişiler olarak gören ve onu Allah ile Peygamberin tayin etmesiyle meşru halife kabul eden ondan sonraki halifelerin de onun soyundan gelmesi gerektiğine inanan tolulukların mezhebidir. İsmailiye, Seb’iyye, Zındıklar ve karmatiler olarak da bilinen Batınilik, saldırgan ve aşırı bir mezhaptir.

BİDAYET MAHKEMESİ : Osmanlı Devletinin son döneminde değişik suçların yargılandığı ilk asama mahkemeye verilen isim.

BİRLEŞMİŞ MİLLETLER : Dünyada barış ve güvenliği korumak, milletler arasında ekonomik, sosyal ve kültürel işbirliğini sağlamak amacıyla 1 Ocak 1942 de kurulmuştur. 18 Nisan 1946 da tarafsızlığını kaybettiğinden dolayı kendini dağıtan Milletler Cemiyetinin yerine gelmiştir. Türkiye’nin 27 Şubat 1945 te üye olduğu teşkilatın çalışma organları ve görevleri şöyle sıralanabilir.

Birleşmiş Milletler Teşkilatında Bağlı Bazı Önemli Kuruluşlar Şunlardır:

A) Genel Kurul : Bütün üye devletlerin delegelerinin toplanmasından meydana gelen bir tartışma organıdır. Her devletin bir oy hakkı vardır ve birbirine eşittir. Önemli konularda üçte iki çoğunlukta karar alınır.
B) Genel Sekreterlik : Güvenlik konseyinin onay verdiği kişiler arasından Genel Kurulca seçilen, teşkilatın en yüksek memurudur. Her yıl çalışmalar hak kında genel kurula rapor verir. Antlaşmazlıkları giderme yolları araştırıp, barışı tehlikeye düşürecek durumlar karşısında Genel Kurulu toplantıya çağırır.
C) Güvenlik Konseyi : Örgütün siyasal alandaki en güçlü yürütme organıdır. On Beş üyesi vardır. Bunlardan beş tanesi (İngiltere-Fransa-Amerika Birleşik Devletleri-Rusya-Çin) daimi üye olup değişmez. Geri olan on üye ise bölgelere göre iki yıl için genel Kurulca seçilir. Her üyenin bir oyu olmasına rağmen, daimi üyelerin alınacak kararı veto yok sayma hakkı vardır.
D) Ekonomik ve Sosyal Konsey : Genel kurulca seçilmiş onsekiz üyeden kurulmuştur. Toplumların her yönden daha iyi bir yaşayışa erişmeleri için çalışmalar yapar.
E) Uluslararası Adalet Divanı : Kendisine bağlı devletler arasındaki davaları ve antlaşmazlıkları çözmek amacıyla Genel Kurul ve Güvenlık Konseyince seçilen onbeş yargıçtan oluşur.

BANK : Uluslararası Kalkınma Bankası
FUND : Uluslararası Para Fonu
İCAO : Uluslararası Sivil Havacılık teşkilatı
UNESCO : Uluslararası Eğitim , Bilim ve Kültür Teşkilatı.
WHO : Uluslararası sağlık teşkilatı

BOLŞEVİK : Rusya’da Çarlık rejimini yıkarak Komünist yönetim kuran ihtilalcilere verilen isim.

BOLŞEVİZM : Rus Sosyal Demokrat Partisi, sol kanadının çoğunluğu tarafından ileri sürülen öğretiye denir. XX.yy.başlarında Rusya’da doğan ve Lenin tarafından geliştirilen devrimci kominist harekettir.