PİRİ REİS (TÜRK BÜYÜKLERİ SERİ 5)

Muhiddin Pîrî kesin tarihi bilinmekle beraber 1465-1470 yılları arasında , Türk denizciliğinin önemli merkezlerinden biri olan Gelibolu'da dünyaya gelmişti. Babası Hacı Mehmet ,amcası ,o dönemin ünlü kaptanlarından Kemal Reis idi. 11 yaşına geldiğinde önce korsan olarak işe başladı, sonradan devlet hizmetine giren amcası Kemal Reis ile birlikte denize açılmış ve1487-1493 yılları arasında çeşitli deniz savaşlarına karışmıştı.

Türk denizcilik tarihinden ,kendisinden bağımsız olarak söz edilmesi1499-1502 yılları arasındaki harplerde gösterdiği aşarılardan dolayıdır. İşte bu sıralarda, Portekizlilerle yapmış olduğu savaşların birinde Columbus'un haritasını ele geçirmiş olabilir.

1511 yılında ,amcasının ölümü üzerinde denizlerden ayrılmış, Gelibolu'ya dönmüş; harita çizimiyle uğraşmaya başlamış, daha sonra büyük Türk denizcisi Barboros'un (1476-1546) hizmetine girmişti.

Mısır'ın zaptı sırasında (1516-1517) komutasındaki gemilerle en önemli deniz üssü olan İskenderiye'nin ele geçirilişinde büyük başarı göstermiş, bu başarı onun Sultan Selim'le (1517-1520) tanışmasına ve 1513 yılında , Gelibolu'da tamamladığı dünya haritasını sunmasına vesile olmuştur.

Mısır seferinden sonra, Pîrî Gelibolu 'ya dönmüş ve Kitab-i Bahriye üzerinde çalışmaya başlamıştı.

Bu sırada Mısır da bir kargaşalık çıkmıştı. Bu kargaşayı bastırmak için, Pargalı İbrahim Paşa'yı Mısır'a götürecek donanmaya Pîrî'nin rehberlik etmesi ön görülmüştü. Sefer sırasında fırtına patlak vermiş ve gemiler, bir süre, Rodos'a sığınmak zorunda kalmışlardı. Bu olay Pîrî'nin Paşayla tanışmasına fırsat vermişti. Pîrî'nin sefer sırasında sık sık bir takım notlara, yani hazırlamakta lduğu Bahriye'ye baş vurması Pargalı'nın gözünden kaçmamış ve bu notların kitap haline getirilmesini istemiştir.

Nitekim Pîrî kitabı tamamlamış ve İbrahim Paşanın aracılığı ile Sultan Süleyman' a sunmuştur. Kitab-i Bahriye Hükümdarın beğenisini kazanmıştır . Bunu bugün elimizde sadece ilk parçası bulunan ve Kuzey Amerika haritası diye adlandırılan İkinci Dünya haritası izlemiştir.O sıralarda Portekizliler Adeni ele geçirmişlerdi. Osmanlı Devleti Pîrî Reis'e Hint Kaptanlığı görevini vererek Adeni geri almasını istedi. Pîrî 1548'de Adeni geri almış ve onu Umman Denizi kıyılarındaki fetihleri izlemişti.

Bu başarıları düşmanlarını kızdırmıştı. Özellikle Basra Beyler Beyi Paşa Pîrî 'nin donanmayı Basra'da terk ettiği haberini İstanbul'a ulaştırdı.Mısır Valisi Dukayin-zâde Mehmed Paşa da bu görüşlere katılınca, yaşı seksenin üzerinde olan Pîrî Reis 1555 yılında Kahire'de idam edilmişti.

Pîrî Reis'in Birinci Dünya Haritası
1929 yılında Topkapı Saray'ında bulunan , 90/60 cm ile büyüklüğündeki bir parşömel üzerine çizilmiş, Güney Batı Avrupa, Kuzey Batı Afrika, Güney Doğu ve Orta Amerika kıyılarını gösteren bu harita üzerindeki bu nottan öğrendiğimize göre, Pîrî Reis'in 1513 yılında Gelibolu'da çizip, 1517'de de Mısırlı Sultan Selim'e (1512-1520) sunduğu, büyük çapta hazırlanmış bir Dünya haritasının bir parçasıydı.

Harita da dağlar kabartma, nehirler kalın çizgilerle, taşlık yerler siyah, kumluk, sığ yerler kımızı noktalarla, denizde görülmeyen taşlık yerler haç işareti belirlemiş, özellik gösteren bitki, hayvan resimleri ile süslenmiş, bölgelere ilişkin notlar eklenmişti.


Bu , enlem ve boylam çizgileri olmayan, kıyıları ve adaları kapsayan bölgelere tanıtılmasını amaçlayan portülandır. Enlem ve boylam çizgileri yerine , biri Kuzeyde diğeri Güneyde iki pusula gülü bulunmaktadır. Her pusula gülünü 32 parçaya bölen doğrular harita boyunca uzanır , vemin bölümlerini gösteren iki cetvel de eklenmiştir. Rüzgâr güllerinden çıkan doğrular ve ölçekler limanlar arasındaki uzaklığı ölçmeye yarar.

Genellikle, bu portülanların matematik temelden yoksun olduğu sanılıyordu. Oysa yapılan araştırmalar, Pîrî Reis'in haritasında Atlantik Okyanusu üzerine yerleştirilmiş beş projeksiyon merkezinin olduğunu göstermiştir. Bu haritada kolaylıkla enlem ve boylam çizgileri çizilebilir. Zaten kendisi de Kitab-ı Bahriye'de bu haritanın çok özenle çizildiğini söyledikten sonra ne kadar küçük olursa olsun bir haritada hata varsa onun kullanılması gerektiğini ve ona güveneni hataya götüreceğini belirtmiştir.

Pîrî Reis 34 haritadan yararlanmıştır. Bunlardan 20'sini tarihi belli değildir. 8'i Müslüman coğrafyacıların Caferiye dedikleri haritalardır. 4'ü Portekizlilerin çizdikleri yeni haritalardır: 1'i de Columbus'un haritasıdır. Kitab-ı Bahriye'de bu konuya ilişkin olarak şöyle der.
Ol kitabıyla ider iyâd
Dahi sonra durmaz açar ol ili
Hartısı ta kim geldi bize
Varup Antilyeyi ider aşikâr
Şimdi meşhur eylemiştir ol yolu
İş bu zor kim dedim cümle size.

Ayrıca haritadaki notlardan birinden Columbus'un dört seyahatinden üçüne katılmış olan sonradan Kemal Reis'in eline esir düşen bir İspanyolun Columbus'un keşiflerine ilişkin pek çok bilgi verdiğini öğreniyoruz.
Columbus'un haritası kaybolduğundan, bu gün elde bulunan tek orijinal belge Pîrî Reis'in bu haritasıdır.

Pîrî Amerika kıyılarını çizerken Columbus'un , haritasına sadık kalmış ve onu pek çok noktalardan tekrarlamıştır. Haritada Antil Adaları ve Küba Adası Columbus'un iddiasının paralelinde kıt'a olarak gösterilmiştir. Columbus 1494 de Küba kıyılarında bulunduğunda buranın kıt'a olduğuna inanmış ve gemide bulunan Noter Fernand Perez de Luna'ya bunu yazdırmış, bütün, tayfalara da imzalatmıştır. 12 Haziran 1494 tarihini taşıyan bu belgede Küba'nın kıt'a olduğunu kabul eden ve imzalayan bir tayfanın aksini söylediğinde 10.000 maravides ceza alınacağından başka dilinde kesileceğini kaydettirmişti. Ayrıca Columbus'un Trinidad 'daki bir buruna 'Kalera' diye adlandırılmış olmasından dolayı Pîrî bu adaya 'Kalera' demiştir. İspanyola adı verilen Haiti de Pîrî tarafından İspanya Adası olarak gösterilmiştir. Haitinin Güney Doğusundaki 12 adaya Undizi Vergine demiştir, İspanyolca onze kelimesi yerine Columbus'un ana dili olan İtalyanca'yı kullanmıştır.

Ayrıca Columbus Güney Amerika'yı adalar topluluğu olarak göstermiştir. Bundan esinlenen Pîrî de Trinidat adası karşısında, üzerlerinde birer papağan resmi bulunan pek çok hayali ada çizmiştir.

Güney Amerika'yı çizerken yeni Portekiz adalarından da yararlanmıştır bunlar America Vespuci,Pinson,Juan de Solis'in 1508yılına kadar çizmiş oldukları haritalardır. Ayrıca Güney Amerika kıyılarındaki bazı yer adları bugünkü adlara benzemektedir. Santa Agostini, San Megali, San Francisko, Porto Ralli, Totel Santo,Abroklok, Cab Frio, Kantenio gibi bu bölgelerdeki başlıca nehirleri yerleri gösterilmiş, ancak adları yazılmamıştır. Pinzon ve Juan de Solis'in ilgilerini çekmeyen La Plata nehrinin de haritada gösterilmiş olması da dikkate değer bir noktadır. Güney Amerika'nın Güneyini Doğuya doğru uzaması Batlamyüs etkisini göstermektedir. Nitekim Kitab-ı Bahriye'de Amerika'nın Güneyini kara değil deniz olarak göstermiştir.


Harita üzerinde gemi resimleri vardır. Bunlar seyyahların yaptıkları keşifleri göstermek amacıyla çizilmiştir. Örneğin Santianio Adası yakınlarındaki gemi resmi yanındaki notta, Nnaton adlı bir Cenevizli bu adayı bulduğu yazılmaktadır. Gine haritasının Kuzeyinde, Santo Brandan efsanesini canlandıran, bir balık üzerinde ateş yakan bir kadın ve bir erkek, bir tekne , daha ilerde içinde üç kişi bulunan büyük bir gemi resmi vardır. Pîrî bu efsaneleri Portekizlilerden değil, eski Mappa Mundilerden aldığını işaret etmektedir.

Haritanın zamanına göre, Çok mükemmel tam bir bilimsel zihniyetle çizilmiş olmasının yanında, bugün ne orijinal ne de kopyası bulunmayan Columbus'un haritasından yararlanılarak çizilmiş tek harita olması bakımından da ayrı bir tarihi değer taşımaktadır.

İkinci Dünya Haritası (1528)
Pîrî Reis 1528'de yani birinci haritasının yapımından 15 yıl sonra, yine Gelibolu'da , bir ikinci Dünya haritası çizmiştir. Bugün elimizde, imzasını taşıyan, 68/69 cm.lik bir parçası bulmaktadır. Bu parçada Atlas Okyanusu'nun Kuzeyi , Kuzey ve Orta Amerika'nın o sıralarda keşfedilmiş kıyıları yer almaktadır.

Harita Kuzeyde Groeanland ile başlar. Güneye doğru iki kara parçasında ilkine Bakala, daha aşağıdakine Terre Neuv adlarını vermiş ve Portekizliler tarafından bulunduklarına işaret etmiştir. Onun St. Juan Batisto adını verdiği, ve oldukça doğru olarak çizilmiş Florida yarım adası izler. Daha önceki haritada Portorico 'ya verilmiştir. Kenardaki kara parçaları 1517 ve 1519 keşfedilen Hondras ve Yukatan yarım adalarıdır.

Küba ve Hayiti artık çok doğru bir biçimde çizilmiştir. Küba adasının üzerine Isl di Vana yazılmıştır. Önceki haritasındaki hatalar düzeltilmiştir.
Bunda da enlem ve boylam çizgileri üzerine 32 eşit parçaya bölünmüş rüzgâr gülleri vardır. Yandaki 20'ye bölünmüş iki ölçeğe ve açıklamaya göre, bölümler arası 50 mil , noktalar arası 10 mildir. Daha önceki haritada görünmeyen Yengeç Dönencesi çizilmiş ve günuzadısı adı verilmiştir. Küba adasının üzerinden geçirilmiştir. Bu doğrunun biraz daha kuzeyden geçmesi gerekirdi.

Haritada bugün ki duruma göre az da olsa bir miktar hata görülmektedir. Bu, o zamanki pusulalarda görülen 10-13 derecelik durumun dikkate alınmamasından kaynaklanmaktadır. Bütün Batı kaynaklı haritalarda da bu söz konudur.

Bu haritadan kıyılar birinciye göre çok daha başarılı olarak çizilmiş, boş bırakılan yerler doldurulmuş, yine de bilinmeyen yerler boş bırakılmıştır. Bu bize Pîrî'nin bilimsel zihniyette sahip olduğu ve keşifleri, zamanında ve adım adım izlemiş olduğunu göstermektedir. Bu harita tekniği bakımından bu yüzyılda çizilen haritaların en başarılılarından biridir diyebiliriz.

Haritası da benden olsun o zaman..